Verzameltraditie
Het verzamelen van kunst was lange tijd het exclusieve privilege van vorsten en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders. Naast deze vorstelijke verzamelingen ontwikkelde zich in de loop van de zestiende eeuw – eerst in Italië en niet veel later in de Nederlanden – ook een verzameltraditie bij de stedelijke elite. In de handels- en havenstad Antwerpen ontstond een nieuwe categorie van ‘liefhebbers der schilderkunst’ zoals ze toen werden genoemd: welgestelde burger-verzamelaars wier belangstelling voor kunst en wetenschap aansloot bij hun status en sociale ambities. In navolging van de vorstelijke verzamelaars legden kapitaalkrachtige burgers indrukwekkende collecties aan. De collecties van onder meer Cornelis van der Geest en andere Antwerpse burgers mogen imposant zijn geweest, geen van die verzamelingen kon tippen aan die van Rubens. Naast meesterwerken van de grootste Italiaanse schilders als Titiaan, Rafaël en Tintoretto (1518-1594), en van Antwerpse tijdgenoten herbergde Rubens zijn collectie een groot aantal antieke sculpturen en Romeinse antiquiteiten, evenals kleine in ivoor gesneden beeldjes naar zijn eigen ontwerpen.
Rubens als humanist
Toen Rubens in 1608 uit Italië naar Antwerpen terugkeerde, bracht hij deze antieke marmeren buste mee die volgens hem de Romeinse filosoof Seneca voorstelde. Het was een van de eerste aankopen van Rubens als verzamelaar.
Voor een humanist als Rubens was de Grieks-Romeinse oudheid een inspirerend cultureel hoogtepunt in de geschiedenis. Hij verzamelde antieke kunst, maakte in Italië volop tekeningen van werken uit de oudheid en beschouwde befaamde kunstenaars van toen als zijn grote voorbeelden.
Ook een Romeinse filosoof als Seneca, in de eerste eeuw na Christus een aanhanger van het stoïcisme, oefende enorme invloed uit op Rubens en zijn geleerde vriendenkring. In het gedachtegoed van Seneca waren wijsheid, standvastigheid, zelfbeheersing en een gerust gemoed dé morele kwaliteiten om de grillen van het lot en het leven het hoofd te bieden. Het stoïcisme was een soort christendom avant-la-lettre. Seneca was bijzonder populair in de zestiende en zeventiende eeuw.
Rubens beeldde de buste in verscheidene werken af en misschien stond ze tot aan zijn dood in zijn halfronde privémuseum samen met andere antieke sculpturen. De inventaris uit 1640 vermeldt ‘eenighe schoone antike koppen’.
Voor zijn jeugdvriend Balathasar I Moretus maakte Rubens ook een portret van de stervende Romeinse filosoof Seneca. Seneca was het grote idool van zijn Moretus.
Seneca of Hesiodos?
In tegenstelling tot wat Rubens en zijn tijdgenoten dachten, is dit niet Seneca. Dat bleek pas definitief toen in 1813 het echte portret van Seneca werd ontdekt. Nu denkt men dat deze kop de Griekse dichter Hesiodos voorstelt.
Specificaties
- Buste van ‘Seneca’
- Romeins, 1ste eeuw n.C.
- Marmer
