De Ganay-manuscript

Rubens schreef en tekende zijn ideeën in een notitieboekje. Met eigenzinnige notities over de meest uiteenlopende domeinen, zelfs complexe materies als getallenmystiek, alchemie en de Kabbala, geeft Rubens hier veel geheimen prijs. Naast schetsen maakte hij er ook aantekeningen in over optica, symmetrie, proportieleer, anatomie, architectuur en menselijke passies. Een kijkje in het creatieve brein van Rubens dus. Dit manuscript is één van de vier bewaarde kopieën.    

Ongeacht de auteur: het de Ganay-manuscript bevestigt dat Rubens niet enkel een uitzonderlijk kunsttalent was, maar ook een gepassioneerde theoreticus. Vooral met de afbeeldingen waarin hij de gezichten van een leeuw, paard en stier vergelijkt met antieke beelden van bijvoorbeeld Venus en Hercules maakt Rubens indruk. Hij gaat dieper in op de lichaamsvormen van mannen, vrouwen én kinderen, zowel met schematische tekeningen als detailstudies. 

Het origineel was jarenlang in handen van André Charles Boulle, de meubelmaker van Lodewijk XIV. Maar bij de brand van zijn Parijse atelier in 1720 ging het unieke document in de vlammen op. Gelukkig waren er vier kopieën. Niet van Rubens zelf, maar gemaakt door tijdgenoten.   

Het Chatsworth- en het Bordes-manuscript ontstonden wellicht tijdens Rubens’ leven. Het Johnson- en dit Ganay-manuscript dateren van daarna en zijn waarschijnlijk gebaseerd op de kopie van Bordes. Dit verklaart meteen de vrij nadrukkelijke verschillen tussen de vier versies.  

Alle kopieën bestaan zowel uit illustraties als tekeningen en notities. Maar het exemplaar dat ooit in het bezit was van de Franse markies de Ganay is duidelijk het meest verzorgde. Het handschrift is heel regelmatig, de tekeningen zijn getrokken met een fijne pen en de bladschikking is opvallend evenwichtig.  

Enkele aanvullingen bewijzen het: dit kwam pas na Rubens’ dood tot stand. Bijvoorbeeld de tekeningen van mannen in rust en beweging. Ze doen denken aan illustraties van Nicolas Poussin in een uitgave van Leonardo da Vinci’s traktaat over de schilderkunst uit 1651. Elf jaar ná Rubens’ overlijden. 

Wie maakte deze kopie met aanvullingen dan? Vermoedelijk iemand uit de intieme kring van de kunstenaar. Al dan niet in samenwerking met een latinist en een of meerdere tekenaars. Tussen de vele Latijnse regels door duiken ook fragmenten op in het Nederlands. De kopie kwam dus zeker tot stand in Vlaanderen.   

De Koning Boudewijnstichting kocht het waardevolle tijdsdocument in 2012 op een veiling in New York en gaf het meteen in permanente bewaring aan het Rubenshuis. Een andere kopie bevindt zich in privé handen, het Johnson-manuscript ligt in het Courtauld Institute of Art in Londen en het Bordes-manuscript wordt bewaard in het Museo del Prado in Madrid.